Concertimpressie: Vingt Regards van Messiaen – fenomenaal vertolkt door pianist Ralph van Raat

Zondag 22 december 2024, iets na vier uur ’s middags. De intieme zaal is uitverkocht voor de ruim twee uur durende pianocompositie Vingt Regards sur l'Enfant-Jésus, van Olivier Messiaen. Dit monumentale werk bestaat uit twintig overpeinzingen (‘regards’) over het kind Jezus. Uitermate geschikt dus voor het kerstconcert, gegeven door Ralph van Raat. Het is onderdeel van de reeks concerten in sieradengalerie Marzee, georganiseerd door Moderne Muziek Nijmegen. Vanwege de lengte van het stuk en een langere pauze met soep en glühwein moeten we het deze keer stellen zonder de inleiding die Van Raat steevast bij zijn concerten hier geeft. Daarom bel ik hem na het concert voor achtergrondinformatie, verwerkt in deze tekst.

Twintig unieke klanklijnen, één geheel

Elk deel van de cyclus heeft zijn eigen unieke klank en verhaallijn. Van de rustige bezinning op de Vader, de Maagd Maria en de menswording van God in de persoon van Christus, via de kleurrijke beschrijvingen van hemelse sferen en vreugde van engelen, tot het overweldigende slot, waarin de hemel zich met klank vult, ontroerend afsluitend met een verklanking van goddelijke liefde. Ondanks de uniciteit van de twintig delen vormt de cyclus één samenhangend geheel. 

Verrassende variatie in sfeer

Messiaen boetseert het stuk uit regelmatig opgebouwde modi (een stelsel van een bepaald soort toonladders), symmetrieën en subtiele herhalingen. Verschillende leidmotieven – korte muzikale thema’s die iets of iemand symboliseren – komen regelmatig in variaties terug, zoals het thema van God, het thema van de ster en het kruis, en het thema van de vreugde.

Het pianoconcert ademt een verrassende variatie in sfeer. Sereen, statig, gevoelig, respectvol, vreugdevol, mijmerend, imponerend – het zit er allemaal in. Zo biedt de cyclus als geheel een rijke en meeslepende luisterervaring, die perfect aansluit bij de Bijbelverhalen over Jezus. 

Geluid van kerkklokken

De kerkelijke sfeer onderstreepte Messiaen met de klank van kerkklokken. Hun karakteristieke doordringendheid, lange nagalm en melancholieke klank, vertaalde hij naar akkoorden. “Messiaen had een bijzondere manier van waarnemen die synesthesie heet. Hierdoor zag hij specifieke kleuren bij het horen van bepaalde akkoorden. Voor hem was een reeks akkoorden zowel een klankspel als een visueel spektakel. Zo zag hij bij een bepaald akkoord bijvoorbeeld goudkleur met een violette tint. Zijn visuele associaties gebruikte hij om in deze compositie, zoals hij zei, het glas-in-lood-effect van kerkvensters te bereiken”, aldus Van Raat.

Hoofdthema: Thème de Dieux

Van Raats tip voor de volgende keer dat we naar Vingt Regards luisteren: “Houd het Thème de Dieux in de gaten.” Hij doet het met zijn stem voor: “pah pah pah pám pám” – een aantal malen, op verschillende toonhoogten. “Dit klinkt regelmatig in elk deel, afwisselend met de linker- en rechterhand. In het laatste deel hoor je het bijna stampend terug: pah pah pah PÁM PÁM in een klokachtige textuur.” In Messiaens woorden zijn het de verschillende manieren waarop God zich in ons leven manifesteert. Dit herkenbare akkoordenmelodietje is altijd aanwezig, hoe complex de muziek ook is – het geeft je als luisteraar houvast. 

Muzikale marathon met emotionele diepgang

De uitvoering van Vingt Regards sur l'Enfant-Jésus vraagt veel van de pianist. Met een lengte van ruim twee uur is het spelen ervan zwaar als een marathon. De emotionele diepgang voegt daar een intense mentale belasting aan toe. Van Raat vertolkt de compositie ritmisch strak (Messiaen noemde zichzelf met een knipoog 'rythmicien', ritmoloog) en lyrisch ingetogen – zelfs in passages die krachtige aanslagen vereisen voor zo luid mogelijke klanken (ffff in muzieknotatie) met hoge emotionele intensiteit. Ook doet hij recht aan de muzikale textuur, die vaak subtiel en minimaal blijft ondanks de kracht en emotionele geladenheid. Delicaat bedient hij het linkerpedaal om elke klank de juiste kleur te geven.

Alles bij elkaar een fenomenaal concert. Ook zonder Bijbelse associaties, dankzij de universele menselijke thema’s, emotionele diepgang van de muziek en de voortreffelijke vertolking.

Ben jij benieuwd naar Galerie Marzee en hun evenementen? Check dan hun website. Meer informatie over Moderne Muziek Nijmegen vind je op modernemuziek.nl. Lees ook ons gesprek met concertprogrammeur Rob van der Sandt en galerie-eigenaar Marie-José van den Hout: Unieke combinatie: Moderne Muziek Nijmegen en Galerie Marzee.