Openbare kunst in Nijmegen: Theophanu - de Byzantijnse prinses vereeuwigd op de Waalkade

Voor het project Waalpaintings is Studio Hartebeest gevraagd om een muurschildering te ontwerpen en uit te voeren aan de Waalkade in Nijmegen. De muurschildering van 12 x 7 meter toont de Byzantijnse prinses Theophanu, een van de machtigste vrouwen in het West-Europa van de 10e eeuw. Het doel van Waalpaintings, een project van de Radboud Universiteit, is om geschiedenis buiten de muren van de universiteit te brengen en daarmee een groter publiek te betrekken bij de rijke historie van Nijmegen. We spraken Erika Manders, universitair docent bij het departement Geschiedenis, Kunstgeschiedenis en Oudheid, samen met Maaike van den Heuvel en Gerco Hiddink van Studio Hartebeest, over de realisatie van de muurschildering van Theophanu.

Even voorstellen

“Van die geschiedenis van Nijmegen zie je natuurlijk niet veel meer, onder andere door het bombardement. Met muurschilderingen willen we deze historie weer zichtbaar maken,” zegt Erika. “We vinden het belangrijk dat de muurschilderingen geen witte mannen-verhaal vertellen en dat ook de geschiedenis van belangrijke vrouwen aan bod komt.” Samen met Dennis Jussen initieerde ze het project Waalpaintings. Toen het idee ontstond om de Byzantijnse prinses Theophanu te portretteren, werd al snel gedacht aan Studio Hartebeest om de muurschildering uit te voeren.

Maaike van den Heuvel, illustrator bij Studio Hartebeest: “We werken veel op groot formaat. Zo doen we veel interieur- en exterieurprojecten.” Gerco Hiddink, grafisch ontwerper bij Studio Hartebeest: “Ons werkterrein is inderdaad steeds meer verschoven naar groot formaat. We zijn meer gespecialiseerd in de openbare ruimte.” De opdracht van Waalpaintings namen zij met beide handen aan. In vier weken tijd realiseerden ze de muurschildering van prinses-keizerin Theophanu op de zijgevel van het Holland Casino, aan de Waalkade in Nijmegen.

Het leven van Theophanu in één oogopslag

De vorm van de muurschildering is gebaseerd op de vorm van een zogeheten Vita-icoon: een middeleeuwse icoon waarin een heilige centraal staat, omringd door belangrijke taferelen uit zijn of haar leven. “We kregen de belangrijke historische informatie van Erika en haar collega's en hebben daarnaast ook zelf onderzoek gedaan. Hiermee vulden we het kader,” vertelt Gerco. “Het verhaal lees je van boven naar beneden.”

Bovenaan zijn de geboorte- en overlijdensdatum van Theophanu te lezen. Ze werd rond het jaar 960 als prinses geboren in Constantinopel en stierf dertig jaar later als keizerin in Nijmegen. Op twaalfjarige leeftijd trouwde ze met keizer Otto II van het Heilige Roomse Rijk om zo het Byzantijnse Rijk en het Heilige Roomse Rijk met elkaar te verbinden. De huwelijksakte is bewaard gebleven en duidelijk zichtbaar op de schildering. Het echtpaar kreeg vijf kinderen, waaronder Otto III - hun enige zoon en een deel van een tweeling. Achter de kleine Otto en de grafkist van zijn vroeg gestorven tweelingzus zijn de contouren van bomen te zien. “Deze verwijzen naar het Ketelwald, het bos bij Nijmegen waar Theophanu beviel van de tweeling”, zegt Gerco.

Als Otto II plotseling overlijdt, is zijn zoon Otto III nog te jong om te regeren. Theophanu benoemde zichzelf tot keizerin-regentes namens haar zoon en werd hiermee de machtigste vrouw van West-Europa. “Dat is heel bijzonder, zeker voor die tijd,” vervolgt Gerco. “ Overigens was niet iedereen het daar destijds mee eens.” Ook dit is terug te vinden in de schildering. Zo ontvoert Hertog Hendrik II van Beieren (ook wel Hendrik de “Twistzieke” genoemd) Otto III en zijn zus, om zijn recht op de troon te krijgen. Helaas voor hem is dat nooit gelukt. Het verzet tegen de prinses vloeide ook voort uit het feit dat ze uit het oosten kwam.“ Ze werd gezien als decadent en luxueus. Ze aten daar met een vork en namen wekelijks een bad. Dat werd als heel bizar beschouwd en daarom kreeg ze veel kritiek,” zegt Gerco. “De ophef over haar persoonlijkheid maakte het echter des te interessanter voor ons om haar te schilderen.”

Toen Theophanu op 15 juni 991 na enkele weken ziekte op het Valkhof in Nijmegen overleed, werd ze per boot over de Waal naar Keulen gebracht waar ze werd begraven. Haar stoffelijk resten liggen daar nu nog steeds. Haar zoon Otto III, die op de muurschildering een blauwe mantel draagt, laat voor haar de Sint-Nicolaaskapel (ook wel bekend als de Valkhofkapel) bouwen. Dit gegeven krijgt een prominente plaats op de muurschildering.

Een oud verhaal in een nieuw jasje

Alles wat op de muurschildering wordt afgebeeld, is gebaseerd op echte middeleeuwse taferelen, zoals bijvoorbeeld de starre houdingen en het gebrek aan diepte “ De schildering bevat allerlei verwijzingen naar historische bronnen. Je kunt er als toeschouwer alleen naar kijken, maar je kunt er ook jezelf in onderdompelen en zien hoe al die historische lagen tot leven komen,” zegt Erika. “Dat is ook de reden waarom we hier een boek over aan het maken zijn,” vult Maaike aan. “Zo kunnen we verwijzen naar al die lagen en historische bronnen waarop deze details zijn gebaseerd.”

“We lieten ons volledig inspireren door schilderingen uit die tijd, maar kozen ervoor om het een modernere uitstraling te geven” vervolgt Gerco. Zo draagt prinses Theophanu op de muurschildering een gewaad dat gebaseerd is op een afbeelding van de Oost-Romeinse keizerin Aelia Eudocia, de vrouw van Theodosius II, uit de 5e eeuw. “Er zijn maar weinig beelden van prinses Theophanu, dus dat blijft speculatief.

Het Game of Thrones van Nijmegen

Kasteel Hernen is de thuisbasis van de Brediusstichting, de stichting die de muurschildering financierde. Daar is veel historisch materiaal te vinden dat het verhaal vertelt van het Byzantijnse Rijk en prinses Theophanu. “We hadden er ook voor kunnen kiezen om alleen een portret van haar af te beelden, maar het zijn juist de verschillende scènes die mensen nieuwsgierig maken naar het verhaal achter het beeld,” zegt Maaike. Hoewel de uitvoering van de muurschildering slechts vier weken duurde, nam het onderzoek naar het historische verhaal van Theophanu ongeveer twee tot drie maanden in beslag. “Ik vond het erg leuk om te zien hoe Studio Hartebeest in dit verhaal is gedoken en dat Theophanu daardoor lange tijd hét onderwerp van gesprek was,” zegt Erika.

“Het is mooi om te zien dat de schildering vragen oproept en nieuwsgierigheid opwekt, maar dat je er ook van alles uit kunt afleiden. Dat was ook precies ons doel,” zegt Maaike. “Het is eigenlijk een soort Game of Thrones, hè?” merkt Erika op. “Twee machtige rijken en een huwelijk die de twee met elkaar verzoende.” Misschien krijgt Theophanu nu nog niet de aandacht die de HBO-serie Game of Thrones kreeg, maar potentie is er zeker. “Ik ben heel blij om te zien dat mensen hier langslopen en blijven staan om te kijken.” aldus Erika. “De geschiedenis komt zo echt weer tot leven.”

De muurschildering is te bekijken op de zijmuur van het Holland Casino. Meer weten over de muurschildering van prinses Theophanu? Duik in dit verhaal via de website van Waalpaintings, waar je ook kunt doneren voor de volgende muurschildering. Laat je inspireren door de ontwerpen van Studio Hartebeest en volg ze op Facebook en Instagram!