Openbare kunst in Nijmegen: Operatie Market Garden - 80 jaar vrijheid

Dit jaar herdenkt Nijmegen 80 jaar vrijheid. Maar die vrijheid kwam niet zonder horten of stoten. Natuurlijk zijn doorgewinterde Nijmegenaren bekend met Operatie Market Garden, waarbij onder andere Nijmegen strijdtoneel werd om de bruggen tussen Grave en Nijmegen te behouden. Die evenementen zijn uitgebreid beschreven. Maar hoe was deze operatie voor de gewone Nijmegenaar? De in oktober van vorig jaar onthulde muurschildering 'Operatie Market Garden' uit de serie Waalpaintings zet de schijnwerpers op het alledaagse Nijmeegse leven tijdens deze crisissituatie.

Voor wie tóch een opfriscursus nodig heeft: Operatie Market Garden was een offensief van de geallieerden tegen nazi-Duitsland in september 1944. Voor de operatie werden veel luchtlandingstroepen ingezet om zo strategisch gelegen Nederlandse bruggen te veroveren. Dit offensief mislukte omdat de Arnhemse Rijnbrug niet kon worden behouden.

Muurschildering in de maak

De muurschildering van grafisch vormgever Gerco Hiddink (Studio Hartebeest) is te vinden op het gebouw van De Lindenberg. Hij heeft er, samen met vrienden en familie, welgeteld zes weken over gedaan om het enorme kunstwerk op de gevel te krijgen. “Het ging niet snel, omdat ik niet met een spuitbus werk,” aldus Hiddink. Met de kwast in de hand zijn de verhalen van Nijmegenaren uit 1944 zorgvuldig op de muur gezet. Of eigenlijk op drie muren. “De muur die ik moest beschilderen was al best groot, maar omdat dat deel van het gebouw uitsteekt, wilde ik alle drie de muren meepakken. Uiteindelijk dacht ik, ‘Oeps, dat is wel erg groot’, maar ik heb het toch gedaan. Ik ben een perfectionist, vandaar.”

Nijmeegse verhalen

Hiddink wist van tevoren niet veel over hoe het onderwerp met Nijmegen te maken had: “je denkt toch snel aan Arnhem”. Om hem te helpen, heeft hij fragmenten uit dagboeken van Nijmegenaren gebruikt, die werden bijgehouden tijdens Market Garden. “Die kreeg ik van Joost Rozendaal, van de Radboud Universiteit. Hij weet enorm veel over de Tweede Wereldoorlog én Operatie Market Garden. Hij heeft me een minicollege gegeven en vertelde me dat het centrum eigenlijk in één grote vlammenzee veranderde. De Duitsers hebben alles in brand gestoken om de geallieerden zo lang mogelijk tegen te houden. Daarom is een vlammenpatroon het basisgrid van mijn compositie geworden”.

In de vlammen zijn verschillende verhalen te zien uit de dagboeken die Hiddink kreeg. Zo zijn er mensen te zien die vanuit Groesbeek de eerste parachutisten zagen, of nieuwsgierige mensen die voor de ramen stonden en zijn neergeschoten omdat ze voor soldaten werden aangezien. Maar, zegt Hiddink, “Ook dieren hadden last van de brand. In de muurschildering vind je het aangrijpende beeld van een paard dat door de stad rent. Die heeft het gelukkig wel overleefd”. Ook passeren verschillende gebouwen en Nijmeegse objecten de revue, zoals de Vereeniging, het Spoorwegmonument (in het midden van de muurschildering) en het Turmacgebouw. “Die laatste staat er nog steeds. Het was destijds een pakhuis vol drank en sigaretten, dat tijdens de brand volledig is geplunderd door inwoners van het Willemskwartier”.

Maar van alle verhalen die Hiddink in zijn schildering heeft verwerkt, is één zijn favoriet: het verhaal van zuster Josepha. Zij zorgde voor de mensen die samenkwamen om te schuilen in wat nu feestgelegenheid Old Cave is. In die kelder was van alles aan de hand, of zoals Hiddink zegt: “het was echt apocalyptisch”. Meisjes lagen er met soldaten te vozen terwijl in diezelfde kelder mensen lagen te sterven. De muur naar de drankkelder ernaast werd opengebroken en geplunderd. Zelfs Hitlerjugend schuilde er, aldus Hiddink. Hij vertelt verder: “Zuster Josepha was eerder die dag door een soldaat geholpen. Er was een wegversperring waar deze soldaat haar overheen hielp om haar werk als verpleegster te kunnen uitvoeren. Ook die soldaat kwam ’s avonds schuilen. Nadat hij was verzorgd door zuster Josepha en ze aangenaam met elkaar hadden gesproken, vertrok ook hij tot verbijstering van Josepha richting de Hollandse meisjes”. Eigenlijk was het dus alsof alles wat er in de stad gebeurde in die kelder samenkwam.

Compositie

Maar hoe beslis je waar wat terecht komt op zo’n enorm ‘doek’, en hoe beslis je hoe het eruit komt te zien? Zoals eerder gezegd begon het met de vlammenzee. Hiddink begon met het ontwerpen van een icoon voor de oranje vlammen die in een repeterend patroon de achtergrond van de schildering vormen. Daarna ontwierp hij de gebouwen en mensfiguren, die hij over en tussen het vuur plaatste om diepte zonder perspectief te creëren. “Dat is het coulissenprincipe”, aldus Hiddink. “Het werk moest chaotisch lijken zonder chaotisch te zijn, en dit werkt daar goed voor”. Hij wilde dat de mensfiguren allemaal hetzelfde, neutraal waren. “Dus geen andere karakters voor de Duitsers: iedereen is mens. Ik vond het belangrijk dat het niet propagandistisch werd. Het zijn neutrale ontwerpen waar ik dan kleding aan toe kon voegen om te laten zien wie ze zijn”. Ook voor dingen als bruggen en gebouwen zijn iconen ontworpen. “En blijkbaar deed ik dat goed! Een man kwam langs tijdens het schilderen en herkende de sluisbrug uit Heumen die helemaal niet meer bestaat. Hij was heel erg blij”. Doordat Hiddink gebruik maakte van neutrale iconen, was het mogelijk een oorlogssituatie met de bijbehorende gruwelijkheden af te beelden, zonder dat het te afschrikwekkend wordt voor de vaak jonge bezoekers van De Lindenberg. Hoe ging dat? “Het was onmogelijk om de operatie als een positief verhaal af te schilderen, met alle geweld en verwoesting, maar door het toevoegen van het citaat uit het dagboek van Gérard Knipping  ("Wij kunnen het ons haast niet indenken…. Vrij!") wordt de focus positief verlegd naar het begrip vrijheid en dat dit nooit vanzelfsprekend is”.

Hiddink haalde inspiratie uit de werken van Gerd Arntz, die ook voor de Duitsers is gevlucht. “Dat wist ik niet van tevoren, maar het voegt wel iets toe. Zijn stijl is ogenschijnlijk eenvoudig, maar er is veel mee te vertellen omdat het pictografisch is”. Verder werd hij geïnspireerd door de verbeelding van het bombardement op Guernica van Picasso en de middeleeuwse schilderijen over de Sint-Elisabethsvloed uit het Rijksmuseum.

Project Waalpaintings

Het verleden van Nijmegen was maar weinig zichtbaar in de stad, bijvoorbeeld door het bombardement op de stad tijdens de Tweede Wereldoorlog. Om daar verandering in te brengen, is project Waalpaintings opgezet, waar deze schildering onderdeel van uitmaakt. Dennis Jussen en Erika Manders van de Radboud Universiteit zetten samen het plan op om via muurschilderingen de onzichtbare geschiedenis van onze stad te laten zien. In totaal zullen er zo’n 10 à 15 muurschilderingen door de hele stad worden gerealiseerd. Inmiddels zijn de meesten klaar, zoals Stad in Opkomst in de Hendrikhof, of De Bataafse Opstand aan het Kelfkensbos.

Lees meer via de website van Waalpaintings, waar je ook kunt doneren voor de volgende muurschildering. En ben je nieuwsgierig naar de muurschildering? Je kunt hem zelf bewonderen op de gevel van De Lindenberg.

Fotografie: Joost de Groot