Gastcurator Jessica Helbach van Museum Het Valkhof neemt je mee de ruimte in

Heb je de tentoonstelling Horizon al gezien in Museum Het Valkhof? Deze expo is de aftrap van de vijfdelige tentoonstellingsreeks Moonshot, waarin kunst en wetenschap samenkomen. De eerste vier thema’s vormen een opmaat naar een grote tentoonstelling over het zwarte gat in 2023, ter ere van het 100-jarige jubileum van de Radboud Universiteit. Gastcurator Jessica Helbach, die samen met Flos Wildschut de tentoonstellingen maakt, vertelt me meer.

Het was voorpaginanieuws in 2019: de eerste foto van een zwart gat in het heelal. De Nijmeegse sterrenkundige Heino Falcke van de Radboud Universiteit had een belangrijke rol bij het vervaardigen van deze foto. Voor veel mensen – in ieder geval voor mij – is het zwarte gat ingewikkeld om te begrijpen. Gelukkig is daar Jessica Helbach, die in eenvoudige taal kan vertellen over Einsteins relativiteitstheorie en spaghettificatie, en nog belangrijker: die daar een bijzondere tentoonstelling over kan maken.

^{Bezoekers bij de expo Horizon. © Museum Het Valkhof, fotograaf: Flip Franssen.}

‘Flos Wildschut en ik zijn geïnteresseerd in tentoonstellingen die gelezen kunnen worden op beeldniveau,’ vertelt Jessica. ‘Stel dat je alle uitleg weg zou halen, dan heb je toch een fijne ervaring. Waarom? Omdat het heerlijk is om even in alle afbeeldingen te vertoeven, die van alles bij je oproepen. We maken tentoonstellingen waarbij je gewoon mag kijken, zonder dat het heel ingewikkeld hoeft te zijn.’

Van horizon tot zwart gat

Horizon, Space, Wave, Time en Black Hole. Dat zijn de vijf tentoonstellingen die je de komende jaren in Museum Het Valkhof kunt bezoeken. ‘We hebben een opeenvolging van thema’s gekozen, die langzaam van concreet naar steeds abstracter toewerken,’ legt Jessica uit. ‘Die opmaat is niet voor niets: het maken van een kunst- en wetenschapstentoonstelling is vrij nieuw en niet zo eenvoudig. We zijn met de kleine tentoonstellingen aan het onderzoeken: hoe kun je dat nou op een goede manier doen?’

De tentoonstelling Horizon (nog te zien t/m 2 januari 2022) laat met hedendaagse kunst, illustraties uit historische boeken en oude instrumenten zien hoe belangrijk de horizon is voor onze ruimtelijke oriëntatie. Jessica vertelt hoe ze samen met Flos aan de tentoonstellingsreeks begon: ‘We hebben een poppetje getekend dat op de aardbol staat en recht vooruit kijkt: daar ziet hij de horizon. En met behulp van de horizon probeert hij zich te oriënteren: waar ben ik, waar verhoud ik me toe, wat ligt er achter die horizon, is de aarde plat of rond? Totdat het poppetje een klein beetje omhoogkijkt, naar de sterren. Dat roept weer nieuwe vragen op: waar bestaat de ruimte uit, kun je dat visualiseren, of is het zo abstract dat het in het midden blijft? Dat vormt het vertrekpunt voor de volgende tentoonstelling.’

^{Foto: Edwin Smits}

Je zou kunnen zeggen: de tentoonstellingen van Moonshot worden steeds een beetje vager, omdat de thema’s steeds iets verder van de aarde vandaan bewegen. Maar daardoor is er ook steeds meer ruimte voor de verbeelding. ‘Dat is uiteindelijk waar het ons om te doen is, omdat het fantastisch is om daar over na te denken. Wat is nou een zwart gat? Als ik bij een zwart gat zou staan, hoe voelt dat, wat zie ik dan? Is het plat, rond, vierkant? Al die vragen die je je niet durft te stellen, omdat het echt te dom klinkt, die willen wij heel graag stellen en in de tentoonstelling visualiseren.’

De foto van het Zwarte Gat: kunst of wetenschap?

Uiteindelijk is de ambitie om in de laatste tentoonstelling, Black Hole, de foto van het zwarte gat van Heino Falcke tentoon te stellen. Deze iconische foto is geschonken aan het Museum of Modern Art in New York, vertelt Jessica. ‘Dus de wetenschappers zien het zelf ook een beetje als een kunstwerk, vermoed ik. Daar zie je al een interessante vermenging: is het kunst, is het wetenschap, of is het wetenschap die eigenlijk zo tot de verbeelding spreekt dat het weer kunst wordt?’

Ook veel van de hedendaagse kunst die in de serie Moonshot te zien is, bevindt zich op de grens tussen kunst en wetenschap. Jessica: ‘Sommige kunstenaars hebben bijna een wetenschappelijke houding in hoe ze hun kunst maken. Hoe bijvoorbeeld Simon van Til door de lens kijkt en omgaat met fotografie… Hij neemt een ongelooflijk onderzoekende houding aan.’

^{Foto: Edwin Smits}

Laboratorium-atelier

De tentoonstellingsreeks Moonshot verbeeldt wetenschappelijk onderzoek dus op een nieuwe manier aan het publiek. Om de verbinding met wetenschap nog sterker te maken, werken Jessica en Flos samen met een denktank van de Radboud Universiteit, die bestaat uit een mix van hoogleraren en studenten geschiedenis, kunst- en cultuurwetenschappen. ‘De denktank heeft een onderwijsfunctie, maar voor ons ook het doel om de tentoonstelling nog scherper te krijgen. Schiet erop, lever commentaar, wat kan er beter, wat begrijp je niet? Het is echt een laboratorium-atelier-situatie, waarbij je zo veel mogelijk feedback wilt krijgen.’

Hoe bevalt de samenwerking tussen universiteit en museum voor gastcuratoren Jessica en Flos? ‘Voor ons werkt het heel goed, omdat er toch vragen worden gesteld of dingen belangrijk worden gevonden die we zelf nog niet hadden bedacht. We merkten bijvoorbeeld dat deze groep studenten een voorkeur heeft voor multimedia. Er kwamen veel films aan bod, zoals Inception, Memento en Interstellar. Film moet in de volgende expo’s dus beter vertegenwoordigd worden.’